Katliamlarn en büyüü 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanl-Rus Sava'nda Rus, Srp ve Bulgarlarn yaptklardr. Daha sonraki en büyük soykrm ise Balkan Harbi 1912-13 esnasnda ve sonrasnda gerçekleenidir. ubat 1913 'de yaynlanan bir Macar gazetesinin raporuna göre: " Sadece Makedonya'da 60.000 Arnavut, 40.000 Türk klçtan geçirilmi. Ayrca Bulgarlar tarafndan Dou ve Bat Trakya'da birçok Türk kyma uratlmtr."
Balkan Harbi'ni yakndan izleyen gazeteci Leon Troçki, Rodop'ta Bulgar kuvvetlerinin tamamen sivil halktan oluan bir Pomak köyünü top ateiyle tamamen yok ederek, Dimetoka'da bir süvari bölüünün de silahsz sivil halk nehir içine sürükleyip yaban ördei avlar gibi öldürdüklerini yazmaktadr.
Bir Srp subay, Müslümanlara yaptklarn Rus gazeteci Troçki'ye anlatrken, kuvvetlerinin bulunduu Manastr yöresinde hemen hemen bütün köylerin hasarsz çktn söyler. Ama Türklerin oturduu köyler hariç diye de ekler.
Cemal Paa anlarnda, Balkan Harbi sonunda Srp, Yunan ve Bulgarlar tarafndan çou kadn ve çocuk olmak üzere katledilenlerin saysnn 500.000 civar olduunu belirtmektedir. Zorluklar göç esnasnda da muhacirlerin peini brakmam. lk etapta Balkanlardan stanbul'a yaplan göçler srasnda souk hava artlarndan, açlktan ve salgn hastalklardan dolay da bata çocuk ve yal olmak üzere birçok insan yollarda hayatn kaybetmitir.
Bu 20. yüzyln en büyük trajedilerinden bir tanesidir. Ne I. Dünya Sava, ne de II. Dünya Sava böyle bir sonuca sebebiyet vermemitir.
1991 tarihinde Sovyetler Birlii çözülmesiyle birlikte Orta Avrupa, Kafkaslar ve Orta Asya'da yeni bamsz devletler kuruldu. Bu devletlerden bazlar, Ukrayna, Letonya, Litvanya, Estonya ve Moldavya yönlerini batya dönerken, bazlar da Gürcistan, Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Krgzistan, Özbekistan ve Tacikistan yönlerini Türkiye'ye döndürdüler.
Sovyetler Birlii topraklar üzerinde oluan bu yeni devletler ya kendi içlerinde veya komularyla sorunlar yaamaya baladlar...
Gürcistan ile Abhazya ve Güney Osetya arasnda yaanan çatmann sonunda Rusya'nn da yardmlaryla Abhazya tek Rusya'nn tand bamsz ülke oldu. Rusya ile Çeçenistan arasnda yllar süren iç sava yaand, Güney Osetya igali edildi.
Esas sancl süreç Azerbaycan Ermenistan arasnda Yukar Karaba'la ilgili yaand. 1992-94'de Rusya desteinde Ermenistan ile Azerbaycan arasnda ortaya çkan savata Ermenistan Azerbaycan'n Yukar Karaba' ve 6 reyonu (vilayet) igal etti.
25 ubat 1992'de Hocal kentinde, Memorial nsan Haklar Savunma Merkezi ve nsan Haklar zleme Örgütü'ne göre:
"Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii ordusuna bal 366. Motorize Piyade Alay'n desteindeki Ermenistan Silahl Kuvvetleri tarafndan Azerbaycanl siviller öldürülmülerdir. 10 bin nüfuslu Hocal'da olaylar srasnda yaklak 3.000 Azerbaycan Türkü bulunmaktayd. Saldrda ölenler hakknda verilen resmi rakam 613 kii olmakla birlikte, Hocali'de katledilen toplam Azerbaycan Türkü saysnn 1.300 kii olduu söylenmektedir. Saldrlar srasnda Hocal'da yaayan Ahska Türkleri de evlerinde yaklarak öldürülmütür. Kadn, çocuk ve yallar da dâhil olmak üzere siviller katledilmitir. Katliamn ilk gecesinde sekiz aile bütün fertleriyle öldürülmü, 700'den fazla çocuk anne ya da babasn kaybetmitir. Yarallar ise 1.000'in üzerindedir.
Ermeni bçaklarndan, kurunlarndan kurtulmay baaranlar; kadnlar, çocuklar, ihtiyarlar karl dalarda tipi altnda Agdam'a gelmeyi baardklarnda çounun ayaklar donmutu. Bazlarnn ayaklar ise kangrenden dolay kesilmiti. Ermeniler vahetin her türlüsünü sanki ibret olsun, örnek olsun diye yapmlard. htiyar dedelerin, yal analarn yüzleri jiletlerle doranm, genç kadnlarn göüsleri peynir gibi kesilmi, bebeklerin kafa derileri yüzülmütü. Hocal ile Agdam arasndaki 12 kilometrelik orman boyunca cesetler dizilmiti."
Hocali'de olanlar, gören ve yaayanlar hayattadr. Uluslararas örgütlerin raporlar ve soykrmn gerçek görüntüleri var. Bunu yapanlar, Ermenistan'n en üst düzeyinde görevli kiilerdir ve hala hayattadrlar.
Bugün 1 milyon Azerbaycan Türk'ü evine dönemiyor. Ermenistan uluslararas örgütlerin kararlarna bakmyor. nsanlarn evlerine dönmesine izin vermiyor.
Alija zetbegoviç, Bosna halkna ve bizlere unu telkin ediyor;
"Geleceimizi geçmiimizde aramayacaz. Kin ve intikam peinde komayacaz. Bize yaplan soykrm unutursak bunu bir daha yaamaya mecburuz, size asla intikam peinden koun demiyorum ama yaplanlar da asla unutmayn!"
Bu tarihi bilgiyi vermem ve bu olay hatrlatmamda ki amacm bir kyas yapmak, kin ve nefret uyandrmak deildir. Her millet hatalaryla yüzlemeli. Eyvallah! Buna da diyeceim bir ey yok. Entelektüeller "1915 Ermeni Sorunu" tartlrken takndklar tavr, bu sorundan iki yl öce Balkan harbinde olanlar için de taknmaldrlar. Bir aydn adaleti ve hassasiyeti aramak hakkmz. Bir aydn alinasyonu var. Tarihin küllerinden sözde soykrm yaratmaya çalan "uygar dünya", neden Bosna, Azerbaycan, Afganistan, Çeçenistan, Kosova ve Filistin'de olanlara büyük bir kaytszlk gösterdi? Maduriyeti yaam olanlar Müslümanlar olunca ihmal edilebilir veya önemsenmeyebilir bir durum ortaya çkyor ne yazk ki!...
